Nagrobek kardynała Stanisława Hozjusza w bazylice Santa Maria in Trastevere
Stanisław Hozjusz – wybitny humanista
Stanisław Hozjusz urodził się 5.05.1504 r. w Krakowie jako syn mincerza (zarządcy mennicy królewskiej) Ulryka Hose i Anny, w mieszczańskiej rodzinie, która przybyła do Polski z Pforzheim w Badenii.
Dzieciństwo spędził w Wilnie. W 1519 r. rozpoczął studia na Akademii Krakowskiej, następnie był nauczycielem dzieci magnackich i szlacheckich przebywających na dworze biskupów krakowskich Jana Konarskiego (1486‒1522) i Piotra Tomickiego (1464‒1535). Te znajomości pozwoliły mu na studia zagraniczne. Dzięki wsparciu biskupa Tomickiego studiował w latach 1530‒1534 teologię i prawo na uniwersytetach w Bolonii i Padwie, zdobywając doktorat obojga praw. Jednym z jego nauczycieli prawa był Ugo Buoncompagni (1502‒1585), późniejszy papież Grzegorz XIII.
Hozjusz pisał i wydawał wiersze swojego autorstwa, szybko zyskał także sławę jako katolicki teolog-polemista i jeden z czołowych przywódców polskiej i europejskiej kontrreformacji. Był autorem wielu dzieł teologicznych i polemicznych, znanym z zaciekłego zwalczania poglądów Andrzeja Frycza Modrzewskiego i cenzury jego dzieł.
Stanisław Hozjusz był sekretarzem Zygmunta Starego oraz Zygmunta Augusta, a także papieży. Uznawany za wybitnego polityka, był wykonawcą wielu misji dyplomatycznych, m.in. do cesarza Karola V. W 1561 r. został kardynałem, a w ostatniej sesji Soboru Trydenckiego występował jako jeden z pięciu legatów papieskich i przewodniczył obradom. Ufundował w roku 1578 kościół polski i hospicjum św. Stanisława w Rzymie. Zmarł w podrzymskiej miejscowości Capranica 5.08.1579 r. i został pochowany w jednej ze swoich tytularnych świątyń.
Bazylika Santa Maria in Trastevere w Rzymie
Kardynał Stanisław Hozjusz był biskupem tytularnym kilku rzymskich kościołów: San Lorenzo in Panisperna, Santa Prisca, San Pietro in Vincoli oraz najważniejszego z nich ‒ bazyliki Santa Maria in Trastevere.
Ulokowany na Zatybrzu kościół jest jedną z najstarszych bazylik wczesnochrześcijańskich Rzymu. Według tradycji, pierwsza świątynia w tym miejscu została ufundowana przez papieża Kaliksta w III w. Obecny kościół powstał w XII w. za pontyfikatu Innocentego II. Wiele z fragmentów wykorzystanych do budowy miało genezę antyczną (m.in. kolumny). W kolejnych wiekach dodawano nowe elementy do wystroju i wyposażenia kościoła, wśród których wyróżniają się mozaiki w prezbiterium z przełomu XIII i XIV w. wykonane przez Pietra Cavalliniego (ok. 1250 ‒ ok. 1330), drewniany strop z 1617 r. według projektu Domenichina (1581‒1641) oraz kaplica rodziny Avila, autorstwa Antonio Gherardiego (1638‒1702), utrzymana w duchu baroku radykalnego Francesca Borrominiego (1599‒1667).
Nagrobek kardynalski i sekretarz kardynalski
Kardynał Stanisław Hozjusz jako biskup warmiński miał zaufanego sekretarza Tomasza Tretera (1547‒1610). Była to postać ze wszech miar ciekawa – kanonik warmiński, sekretarz królewski, poeta, filolog, artysta-amator, rytownik i tłumacz. Treter zajmował się też heraldyką. Spędził 22 lata w Rzymie jako sekretarz kardynałów: Stanisława Hozjusza i Andrzeja Batorego (1563‒1599). Był kanonikiem przy bazylice św. Jana na Lateranie, a także pierwszym przełożonym Hospicjum Polskiego w Rzymie.
W latach 1579‒1593 Treter był kanonikiem przy bazylice Santa Maria in Trastevere w Rzymie, co ułatwiło mu sprowadzenie z miejscowości Capranica ciała Hozjusza i wystaranie się o jego pochówek w tym właśnie kościele. Uważa się, że to Treter zaprojektował nagrobek, którego budowę zakończono ok. 1580 r. Jest on także autorem dwóch wyobrażeń nagrobka hozjuszowego – miedziorytu z 1588 r. wydanego w Rzymie i w rękopiśmiennym projekcie tego wydawnictwa.
Nagrobek znajduje się w prezbiterium, po prawej stronie, jest przyścienny i składa się z dwóch części. Dolna jest posadowiona na podwójnym cokole i ujęta pseudopilastrami, pomiędzy którymi znajduje się płaskorzeźbione przedstawienie z uczonymi księgami. Powyżej zasadnicza część, ujęta w profilowaną ramę, składa się z czarnomarmurowej tablicy z inskrypcją i popiersiem Hozjusza w owalnej niszy. Nagrobek jest zwieńczony przerwanym, trójkątnym przyczółkiem z herbem zmarłego na osi. Ponad nim na ścianie namalowano w technice en grisaille (w różnych odcieniach szarości) personifikacje Przezorności i Wiedzy, które zostały domalowane w 1586 r. na zlecenie Tretera.
Wyróżniające się klasą artystyczną popiersie kardynała próbowano łączyć z kilkoma rzeźbiarzami rzymskimi, jednak bez żadnych dowodów źródłowych. Widać tu wyraźnie portret psychologiczny i udaną próbę oddania cech fizjonomicznych. Portret potraktowany jest malarsko i swobodnie. Nagrobek Hozjusza jest jednym z najokazalszych poloników rzymskich, a także zajmuje ważne miejsce w sztuce sepulkralnej Wiecznego Miasta kształtującej się po Soborze Trydenckim. Cechą charakterystyczną jest mocne akcentowanie portretu zmarłego w okrągłej niszy na tle surowej architektury nagrobka. Kompozycja delikatnie rzeźbionej martwej natury z książkami u podstawy nagrobka symbolizuje intelektualne przymioty Hozjusza i podkreśla jego zasługi na tym polu. Oprócz nagrobka kardynał Hozjusz został jeszcze upamiętniony tablicą w swej fundacji – kościele św. Stanisława w Rzymie.
Agata Dworzak
